Ааспыт үйэ 60-с, 70-сылларыгар, промышленнас аан маҥнай атаҕар күүскэ турар кэмигэр,  Саха сиригэр Арассыыйа киин регионнарыттан тыһыынчанан үлэһит тоҕо анньан кэлбитэ – үөрэхтээх-үөрэҕэ суох, сулумах-ыал дьон, эдэр-эмэн. Анал статистика көрдөрөрүнэн, бу дьон, кэлии дьон, сотору кэминэн инсульт, инфаркт миокарда ыарыыларынан ыалдьан барбыттар. Төрүөтэ – Саха сирин тыйыс айылҕатын, олох-дьаһах усулуобуйатын атыҥыраан уонна күүстээх үлэҕэ хотторон. Нууччалыы эттэххэ, ол «плата за адаптацию» этэ.

Онно тэҥнээтэххэ, оччолорго олохтоох дьон ити ыарыыларынан бэрт сэдэхтик ыалдьаллар эбит. Биирдэ эмэ инсультаатахтарына, «оо, салгыҥҥа оҕустарбыт» диэн сэрэнэн кэпсэтэллэрэ. Онон тоҕо эрэ ити үөһээ ааттаммыт ыарыылар кэлии дьон ыарыыларын курдук өйдөбүл үөскээбитэ гынан баран, бу 21-с үйэҕэ ити ыарыылар олохтоох нэһилиэнньэҕэ эмиэ үгүстүк тарҕаннылар.

Бу ыарыы уонна хайдах харыстанар туһунан бүгүн биһиэхэ ыалдьыппыт – Саха сиринээҕи медицинэ үгүс өрүттээх кыһалҕаларын чинчийэр Киин биохимическэй чинчийии лабораториятын адаптация механизмнарын үɵрэтэр отделын старшай научнай үлэһитэ З.Н. Кривошапкина кэпсиир.

 

Маай бырааһынньыктарын кытта сааскы ыһыы, кустааһын, онтон сыыйа ыһыахтар, сайыҥҥы от-мас күүстээх үлэтэ, сынньалаҥнара да саҕаланнылар. Күүстээх үлэ, сиэрэ суох сынньалаҥ, күүлэй даҕаны майгыннаһар өрүттээхтэр – киһи доруобуйатын айгыраталлар.

 

Г.Н.: З.Н., былыр сахаларга сүрэх, тымыр ыарыыта диэн суоҕа дииллэр. Итини специалистар хайдах быһааралларый?

З.К.: Уопсайынан, кэтээн көрдөххө, кэннэки сылларга олохтоох дьон доруобуйата мөлтөөн иһэр. Статистика көрдөрөрүнэн, сүрэх, тымыр ыарыылара уонна сахарнай диабет сыл аайын элбээн иһэллэр. Аны туран, ити ыарыыларынан эдэр дьон кытары ыалдьар буоллулар. Дьиҥинэн, биһиги, олохтоох дьон, бэйэбит дойдубут тыйыс усулуобуйабытыгар өбүгэлэрбититтэн тута сылдьар үөрүйэхтээхпит. Онон ити үөһээ ааттаммыт ыарыылар элбээһиннэригэр төрүт айылҕабыт буруйа суох. Аһыыр аспыт, олохпут усулуобуйата тосту уларыйан, айгыраан, уйулҕа хамсааһынын кытта ситимнээх буолуон сөп.

Г.Н.: Ыарыыны эмтиирдээҕэр сэрэтэр ордук диэн буолар. Бу ыарыылары сэрэтэр ньымалар бааллар дуо?

З.К.: Ыарыыны эрдэттэн сэрэтэр соҕотох уонна олус судургу ньыма баар – доруобуйа туругун кэтээн көрүнэ сылдьыы. Дьиҥинэн, киһи этин-хаанын айылҕа олус мындырдык айбыт. Киһи этэ-сиинэ, химическэй фабрика курдук, олох хаамыытыгар сөп түбэһиннэрэн уларыйа-тэлэрийэ турар. Ол гынан баран туох барыта муҥур уһуктаах. Доруобуйаҕын көрүммэт, харыстаммыт буоллаххына, айылҕа биэрбитигэр аһары найыланнахха, хайдахтаах да муус доруобуйа ис туругун түргэнник айгырыан сөп.

Г.Н.: Ол көрүнүүгэ бастатан туран туох киирсэрий?

З.К.: Аныгы киһи үксэ поликлиникаҕа хаан анаалыһын туттарар. Онно биохимическэй анаалыс диэн баар. Дьэ бу анаалыс түмүгэр киһи этин-хаанын туруга олус үчүгэйдик көстөр. Олортон саамай суолталаахтара: глюкоза, холестерин уонна уопсай белок. Бу үс тест доруобай киһи хааныгар булгуччу нуормаҕа эппиэттиэхтээхтэр. Онтон ферменнар үүрдүүллэрэ (активность ферментов) уларыйа турар усулуобуйаҕа эт-хаан үлэтин сөп түбэһиннэрэргэ аналлаах.

Биһиги куоракка, тыа сиригэр уонна хоту улууска олорор эр дьон хааннарын биохимическай чинчийиилэрин тэҥнээн көрбүппүт. Онно көрдөххө, саамай үрдүк глюкоза (верхняя граница нормы) куорат олохтоохторугар бэлиэтэнэр. Бу группаҕа креатинкиназа (КК) уонна аланинаминотрансфераза (АлАТ) эмиэ үрдүк этилэр. Бу фермент стресскэ үрдүүр диэн этэллэр. Ол эбэтэр куорат дьонугар КК үрдүгэ куорат усулуобуйатыгар адаптацияны кытта сибээстээх буолуон сөп. Тыа сирин олохтоохторун КК-та куорат нэһилиэнньэтинээҕэр 2,18 төгүл намыһах. Ону тэҥэ глюкоза кинилэргэ эмиэ намыһах этэ. Холестерин бу икки группаҕа үрдүүр туруктаах (тенденциялээх) курдук уонна коэффициент атерогенности нуорматтан тахсар этэ. Ол оннугар хоту дойду олохтоохторун (табаһыттар) доруобуйаларын туруга, бу хаан үс теһинэн көрдөххө, куорат уонна тыа дьонуттан лаппа үчүгэй, нуормаҕа барытыгар эппиэттиир этэ.

Аны туран, киһи доруобайатыгар туох да кэһиллии суох буоллаҕына, холестерин уонна глюкоза суумата 10 буолуохтаах. Холобура, холестериныҥ намтыыр түгэнигэр, глюкоза үрдээн биэрэр эбэтэр, төттөрүтүн, холестерин үрдээтэҕинэ, глюкоза намтыыр. Ол эбэтэр липиднэй уонна углеводнай атастаһык эт-хаан көрдөбүлүнэн уларыйан биэрэр. Бу маннык (глюкоза+холестерин=10) көрдөбүлгэ хоту улуус дьонун хаанын анаалыһа сөп түбэһэр этэ.

Онон, хоту олорор дьон доруобуйаларын туруга ордук диэххэ сөп.

Г.Н.: Дьикти эбит. Онтон ол төрүөтэ туохханый?

З.К.: Ол кинилэр төрүт дьарыктарыттан тэйэ иликтэрин, аһыыр астарын сүнньүттэн уларыта иликтэрин кытта ситимнээх. Оттон куорат дьонун үксэ –төрөөбүт дойдуларыттан, төрүт салгыннарыттан, астарыттан, укулааттарыттан тэйэн, куоракка олохсуйан, атын усулуобуйаҕа үөрэнэ сатыы сылдьааччылар. Ол иһин кинилэр тэтимнэрэ уларыйан, стресскэ сылдьаллар. Киин улуустар олохтоохторо төһө да куораттары кытта тэҥнээтэххэ хааннарын анаалыһа арыый үчүгэй курдугун да иһин, эмиэ доруобуйалара айгырыах курдук. Ол тыа сиригэр үлэ-хамнас суоҕунунан дьон стресскэ сылдьарын кытта ситимнээх.

Г.Н.: Атыннык эттэххэ, бүгүҥҥү ыарыы барыта стреһи – уйулҕаны кытта сибээстээх эбит. Ол эбэтэр олох социальнай-экономическай балаһыанньатын кытта. Хомойуох иһин, ол балаһыанньа хаһан көнөрүн бүгүн биһиэхэ ким даҕаны этэр кыаҕа суох…

З.К.: Хайа баҕар аныгы киһи доруобуйатын туругун бэрэбиэркэлэнэр өссө биир информативнай тургутуга – де Ритис коэффициенэ (соотношение ферментов АсАТ к АлАТ) буолар. Киһи доруобуйата чөл (метаболическое равновесие) кэмигэр бу тест 1,3-1,5 буолуохтаах, мантан үрдүүрэ киһи күүрэн, тыҥаан сылдьарын көрдөрөр. Бу күүрүүнү кэмигэр тохтоппотоххо, киһи доруобуйата айгырыан сөп. Онтон нуорматтан намтааһына хроническэй ыарыыга ылларыы туоһута.

Аны туран, биһиги чинчийиибитинэн, де Ритис уонна коэффициент атерогенности сибээстээхтэр. Коэффициент де Ритис намыһах буоллаҕына, коэффициент атерогенности нуорматтан үрдүк буолар.

Бу тест ханнык баҕарар поликлиникаҕа оҥоһулларынан, киһи доруобуйатын кэтээн көрүүгэ олус табыгастаах.

Онон, ыарыыны эрдэттэн сэрэтэр (профилактика заболеваний) наадатыттан хаан анаалыһын кэмиттэн кэмигэр туттара сылдьыахха наада.

Г.Н.: З.Н., олус туһалаах кэпсээҥҥэр махтал!

 

Галина НОВИКОВА сэһэргэстэ

“Киин куорат”