Бүгүн бу туһунан адаптация механизмнарын үөрэтэр отдел биохимическэй чинчийиигэ лабораториятын сүрүннүүр научнай үлэһитэ Любовь Дыгыновна Олесова кэпсиир:

 — Киһи  этэ-хаана, кини ис туруга тас эйгэттэн улахан тутулуктаах. Тыһыынчанан сыллар тухары  барар эволюция түмүгэр киһи этэ-хаана олорор сирин усулуобуйатыгар үөрэнэр, сөп түбэһэр.

Адаптаассыйа диэн эт-хаан тулалыыр эйгэни кытары тэҥнэһиитэ, сөп түбэһиитэ, чэгиэн туруктаныыта уонна элбии турар төрүөхтээх буолуута ааттанар.

Биһиги дойдубут Арктикаҕа аһаҕаһа уонна Атлантическай акыйаантан ырааҕа   сүрдээх тыйыс килиимэти үөскэтэр, температура хамсааһынын амплитудата  100° тэннэһэр. Ону таһынан, Саха сиригэр барытыгар килиимэт биир тэҥ буолбатах. Килиимэт, география көстүүлэрэ, чуолаан тыйыс тымныы, күн тыгыытын уратыта, күүстээх тыаллар, электромагнитнай айылҕа дьайыыта, сир ньуура, ирбэт тоҥ, килиимэт уларыйыыта уо.д.а. дьайаллар. Итиннэ олоҕуран, Саха сирин иэнин Арктика, Бүлүү, Киин уонна соҕуруу зоналарга араараллар. Айылҕа уһулуччу дьайыыта, космическай дьайыылар, полярнай күн уонна түүн, тыал Арктика зонатыгар күүстээх.

Киин уонна Арктика зоналарыгар үксүн олохтоох нэһилиэнньэ олорор. Бу нэһилиэнньэ сүрүн дьарыгынан  тыа хаһаайыстыбата буолар, онтон соҕуруу уонна Бүлүү зоналарыгар, промышленность сайдыбыт сиригэр кэлии дьон элбэх, атын регионнартан кэлэн промышленнай тэрилтэлэргэ үлэлииллэр.

Үчүгэй уонна куһаҕан холестерин

Үөһээ ыйыллыбыт айылҕа көстүүлэрэ олохтоох уонна кэлии дьон этигэр-хааныгар атын—атыннык дьайаллар. Ол курдук, төрүт олохтоох дьон үйэлэр тухары бу усулуобуйаҕа барбыт адаптаассыйа көмөтүнэн тас эйгэ ыарахаттарыгар  үөрүйэхтэр. Манна өбүгэттэн кэлбит олох тутула уонна төрүт аһылыкпыт улахан оруоллаах. Сыалаах-арыылаах, эт аһылыктаах норуот билиҥҥи кэмҥэ киэҥник тарҕаммыт атеросклероз, ол эбэтэр тымыр кыарааһына диэн ыарыыга ылларбат этилэр.

Биллэрин курдук, атеросклероз үөскээһинигэр холестерин таһыма улахан оруоллаах. Ол эрэн, билигин үрдүк холестериннаах дьон бары тымырдара кыарыыр диир сыыһа. Тоҕо диэтэххэ, ис-иһигэр киирэн, холестерин атастаһыытын үөрэттэххэ, элбэх киһиэхэ (төһө да сыаны-арыыны сиэтэллэр) атеросклероһу үөскэтэр куһаҕан холестерин таһыма намыһах, онтон үчүгэй холестерин таһыма үрдүк буолар. Ону  таһынан, нуормаҕа киирсэр холестериннаах дьон куһаҕан холестериннарын таһыма үрдүк буолуон сөп. Оччоҕо кинилэргэ атеросклероз үөскүүр куттала баар буолуон сөп. Үчүгэй адаптаассыйалаах төрүт дьон холестериннара намыһах уонна үчүгэй холестериннара элбэх буолар. Ити барыта быар  уратытык үлэлиириттэн тутулуктаах. Ол гынан баран, учуонайдар этэллэринэн, кэлиҥҥи сылларга олох уонна аһылык уларыйыытын түмүгэр төрүт нэһилиэнньэ адаптаассыйата кэһиллэн, доруобуйа сатарыйыыта бэлиэтэнэр.

Тымыр кыарааһына

Тымыр кыарааһына элбээтэ, онно олоҕурар тымыр-сүрэх араас ыарыыта, хаан баттааһына, ИБС уо.д.а. ыарыылар көстөллөр. Итиннэ үксүгэр аһыыр аспыт Европа аһылыгар кубулуйуута, элбэх саахары сиэһин, хамсаммат буолуу, куһаҕан экология тириэрдэр. Онтон атын улахан содулу промышленность тэтимнээхтик сайдыыта, урбанизация уонна тиэхиньикэнэн үлүһүйүү биэрэр. Сир-дойду, уу, салгын киртийиитэ эккэ-хааҥҥа куһаҕаннык дьайар. Наадалаах  микронутриеннар, ол аата улахан суолталаах микроэлеменнар, битэмииннэр, чуолаан  ретинол уонна «С» битэмииннэр тиийбэт буолаллар.  Микроэлеменнар атастаһыылара кэһиллэр. Метаболизм уларыйыыта бэлиэтэнэр, углеводтар атастаһыылара күүһүрэр уонна холестерин атастаһыыта ыһыллан, куһаҕан холестерин таһыма үрдүүр.

Кэлии дьон адаптаассыйаланыыта

Кэлии дьон метаболизмнара уларыйыыта араастаан барар уонна төһө өр бу усулуобуйаҕа олорбуттарыттан, дьыл кэмиттэн, саастан  тутулуктанар. Учуонайдар чинчийиилэринэн, «килиимэт-географическай стресс» киһи ньиэрбинэй, эндокриннай систиэмэлэрэ күүрүүтүттэн, «окислительнай стресс» үөскүүрүттэн саҕаланар уонна эт-хаан адапатаассыйатын механизмнара үлэлээн кэлэрин түстүүр. Бастакы 3 сылга эндокриннай систиэмэ күүрүүлээхтик үлэлиир, ону гормоннар үрдээһиннэрэ туоһулуур. Онтон 10-15 сыллар тухары гормоннар таһымнара нуормаҕа түһэр. Ол кэнниттэн 10-15 сыл кэнниттэн гормоннар, ону тэҥэ саахар, инсулин таһымнара үрдүүллэр. Кэлии киһи сөптөөхтүк адаптаассыйаламматаҕына, углеводнай уонна липиднай атастаһыылар кэһиллиилэрэ улаатар. Окислительнай стресс өр бириэмэ бардаҕына, антиоксидантнай систиэмэ мөлтөөһүнүгэр тириэрдэр, адаптация алдьаныыта саҕаланар. Ол иһин, киһи араас ыарыыга ылларыан сөп. Ити курдук, адаптаассыйа ыһыллыыта биохимическэй процесстар кэһиллиилэригэр  олоҕурар уонна араас ыарыы төрүөтүнэн буолуон сөп.

Доруобуйаны харыстыыр сэрэтэр миэрэлэр биир сүрүн соруктарынан адаптаассыйа кэһиллиитин эрдэттэн сэрэтии уонна  организм адаптационнай саппааһын көннөрүү буолар. 

Надежда ЕГОРОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru